مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۲-۱- مقدمه
در سال­های اخیر بحث زنجیره تامین چه در تئوری و چه در عمل به دلایل زیادی، جذابیت­های فراوانی را فراهم آورده است. تعاریف مختلفی از زنجیره تامین ارائه شده است. اما اگر بخواهیم توصیف ساده­ای از زنجیره تامین ارائه نماییم، یک زنجیره تامین شامل سه بخش تامین، تولید و توزیع است (چان، ۲۰۰۳، ۱۱۹). در بسیاری از تحقیقات به هر یک از این سه بخش به طور مجزا پرداخته شده است. در برخی تحقیقات همزمان دو بخش مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر می­رسد که در معدودی تحقیقات همزمان هر سه بخش مورد بررسی قرار گرفته باشد. در این فصل پس از مرور مبانی نظری زنجیره تامین و متدولوژی مورد استفاده به ­طور کلی و زنجیره تامین خدمات و ارزیابی عملکرد زنجیره تامین که بحث اصلی این رساله می­باشد به بررسی پیشینه تحقیقات در زمینه ارزیابی عملکرد زنجیره تامین و بررسی شاخص­ های مورد استفاده در این خصوص پرداخته می­ شود.
محقق در این فصل به نتایجی می­رسد که وی را در یافتن خلاء­های تحقیقاتی و اجتناب از انجام تحقیقات تکراری راهنمایی می­ کند. بنابراین به طور کلی، مطالب ذیل از نظر خواهد گذشت:

- مبانی نظری زنجیره تامین
- مبانی نظری زنجیره تامین خدمات
- مبانی نظری رویکرد پویایی­شناسی سیستم
- مبانی نظری مدلسازی ریاضی زنجیره تامین
- بررسی مطالعات مربوط به ارزیابی عملکرد زنجیره تامین
- تجزیه و تحلیل و نتیجه ­گیری
۲-۲-مبانی نظری زنجیره تامین
۲-۲-۱- تاریخچه مدیریت زنجیره تامین
در دهه ١٩۵٠ و ١٩۶٠ بیشتر تولید­کنندگان برای کمینه کردن هزینه تولید، به تولید انبوه به عنوان نخستین استراتژی عملیات تاکید داشتند. این در حالی بود که به انعطاف­پذیری محصول و فرایند توجه کمی می­شد. توسعه محصولات جدید نیز به کندی صورت می­گرفت و بیشتر بر تکنولوژی و ظرفیت داخلی تاکید می­شد. با توجه به اینکه برای متوازن کردن خط تولید، حجم بالائی از موجودی نگهداری می­شد، گلوگاه­های تولیدی، خود را به سادگی نشان نمی­دادند و سرمایه ­گذاری زیادی در زمینه موجودی اقلام کار در جریان انجام می­شد.­ تبادل تکنولوژی و متخصصان با مشتریان و تامین­کنندگان کار بسیار مخاطره­آمیز و غیر قابل پذیرش بود و تاکید کمی بر مشارکت استراتژیک خریدار- تامین­کننده می­شد. کارکرد خرید نیز برای ارائه خدمت به تولید مورد توجه قرار می­گرفت و مدیران توجه کمی به مباحث مربوط به خرید می­کردند (فارمر^[۹]، ۱۹۹۷، ۱۲۸).
در دهه ١٩٧٠، برنامه­ ریزی منابع تولیدی معرفی شد و مدیران به تاثیر موجودی اقلام کار در جریان بر هزینه تولید، کیفیت، توسعه محصول جدید و زمان تحویل پی بردند. تولید­کنندگان نیز برای بهبود عملکرد شرکت به مفاهیم جدید مدیریت مواد متوسل شدند. رقابت جهانی در دهه ١٩٨٠، سازمانها در کلاس جهانی را مجبور کرد تا محصولاتی با هزینه پائین، کیفیت و قابلیت اعتماد بالا همراه با انعطاف­پذیری بیشتر در طراحی ارائه کنند. تولید­کنندگان از تولید به موقع و دیگر ابتکارات مدیریتی برای بهبود کارائی تولید و چرخه کاری استفاده کردند. از آنجائی که در محیط پویای تولید به موقع، به منظور جلوگیری از مسائل و مشکلات تولید و زمانبندی، موجودی در سطح پائینی نگه داشته می­شد، تولید­کنندگان به منافع مهم و بالقوه روابط استراتژیک مبتنی بر همکاری با خریدار- تامین­کننده پی بردند و مفهوم مدیریت زنجیره تامین، به عنوان تجربه تولید­کنندگان در شراکت استراتژیک با تامین­کنندگان به وجود آمد. افزون بر این متخصصان حمل و نقل و لجستیک^[۱۰]، مفهوم مدیریت مواد را یک قدم به یکپارچگی توزیع فیزیکی و کارکرد حمل و نقل نزدیک­تر کردند که منجر به ایجاد مفهوم لجستیک یکپارچه شد و به عنوان مدیریت زنجیره تامین شناخته شد. اصطلاح مدیریت زنجیره تامین، نخستین بار به وسیله مشاوران حمل و نقل و لجستیک در اوایل دهه هشتاد معرفی شد (الیور و وبر^[۱۱]، ۱۹۸۲، ۸۱). از نظر آنها زنجیره تأمین، ماموریت لجستیک را به نحوی در بر داشت که به مدیریت ارشد سازمان مربوط می­شد و در این باره می­گفتند “فقط مدیریت ارشد می ­تواند تضمین کند که تضاد اهداف کارکردی در امتداد زنجیره تأمین، در تطابق و توازن قرار گیرند…” و در نهایت اینکه باید یک استراتژی برای سیستم­های یکپارچه توسعه یافته و پیاده شود تا سطح آسیب­پذیری را کاهش دهد. در دیدگاه آنها، هماهنگ­سازی جریانهای مواد، اطلاعات و مالی در داخل یک شرکت، یک وظیفه سخت و فوق­العاده است (الیور و وبر، ۱۹۸۲، ۸۱).
تکامل زنجیره تامین در دهه ١٩٩٠ ادامه یافت و سازمانها تلاش کردند تا الگو­برداری را در مدیریت منابع شرکت گسترش داده و تامین­کنندگان استراتژیک و کارکرد لجستیک را در زنجیره ارزش وارد کنند. کارائی تامین­کنندگان بیشتر شده بود چون آنها نقش مهمی در زمینه کیفیت و هزینه داشتند و تولید­کنندگان به جای تکرار فعالیت­هایی مانند بازرسی که ارزش افزوده­ای نداشت، از طریق خرید از تعداد معدودی از تامین­کنندگان واجد شرایط به سیستم کنترل کیفیت آنها اعتماد کردند (ایلمان و هایلر^[۱۲]، ۱۹۹۲، ۱۶).
۲-۲-۲- مفهوم مدیریت زنجیره تامین
با بررسی ادبیات زنجیره تامین، اصطلاحات زیادی را می­توان پیدا کرد که به زنجیره تامین و اقدامات آن بر می­گردد. این اصطلاحات شامل استراتژی خرید یکپارچه^[۱۳]، یکپارچگی تامین کننده^[۱۴]، شراکت خریدار- تامین­کننده^[۱۵]، مدیریت مبتنی بر تامین، ائتلاف تامین­کننده^[۱۶]، زنجیره ارزش افزوده، زنجیره تامین هماهنگ^[۱۷]، لجستیک یکپارچه^[۱۸]، شبکه زنجیره تامین^[۱۹]، مدیریت دالان تامین^[۲۰]، شبکه تامین^[۲۱]، و مدیریت زنجیره ارزش^[۲۲] است (تان^[۲۳] و همکاران، ۱۹۹۸، ۶۸).
هر کدام از این اصطلاحات، عناصری از یک پدیده را بیان می­ کنند که اساسا بر تامین کنندگان بلاواسطه یک سازمان تمرکز دارند. در این میان مدیریت زنجیره تامین برای توصیف این فلسفه بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است. اصطلاحات بالا نشان می­ دهند، اگرچه واژه مدیریت زنجیره تامین در حال حاضر به طور مکرر مورد استفاده قرار می­گیرد ولی زنجیره­های تامین به درستی درک نشده­اند. برخی از نویسندگان به مدیریت زنجیره تامین، به عنوان مدیریت لجستیک یکپارچه توجه می­ کنند که بر کاهش موجودی درون و بین شرکتها در زنجیره تامین تمرکز دارد (بویسون^[۲۴]و همکاران، ۱۹۹۹، ۱۳۹). از طرف دیگر برخی دیگر از نویسندگان از اصطلاح “مدیریت زنجیره تامین” به معنی مدیریت شبکه تامین­کننده (یا شبکه بالا­دستی) و مترادف با یکپارچگی با تامین­کنندگان می­دانند. بنابراین به آن به عنوان توسعه خرید سنتی و فعالیتهای مدیریت تامین توجه می­ کنند (لامینگ^[۲۵]، ۱۹۹۶، ۲۳). در جدول ۲-۱ برخی از تعاریف درباره مدیریت زنجیره تامین آورده شده است. این جدول دید جامعی از مدیریت زنجیره تامین ارائه نمی­کند ولی می ­تواند برخی از رویکردهای مقایسه­ ای در زنجیره تامین را نشان دهد (احمدی کهنلی، ۱۳۸۷، ۲۵).
جدول ۲-۱- تعاریف مدیریت زنجیره تامین