بادلسکا و بان^[۸۲]( ۲۰۰۵ ) روندگردشگری مذهبی در جهان وکشور رومانی را در گذشته و حال بررسی کرده اند و همچنین مناطق بالقوه گردشگری مذهبی را در رومانی توصیف کرده اند. آنها فعالیت هایی را که می تواند به توسعه این نوع گردشگری در رومانی کمک کند. مشخص کرده اند.
ورزساک و گات^[۸۳] ( ۲۰۰۹ ) در مطالعه ای جایگاه گردشگری مذهبی در صنعت گردشگری رومانی را بررسی کرده اند . پس از بررسی نقاط قوت ، ضعف ، فرصت ها و تهدید ها در گردشگری رومانی با بهره گرفتن از پرسشنامه استخراج شده برای تجزیه و تحلیل از ماتریس سوات استفاده شده است . نتایج نشان داده است که راهبردهای تهاجمی در کل صنعت گردشگری رومانی و راهبردهای محافظه کارانه در گردشگری مذهبی آن بیشترین کارایی را خواهد داشت .

توی هونگ-ترونگ و دیوید فوستر^[۸۴] (۲۰۰۹) در مقاله­ای با عنوان “استفاده از مدل HOLSAT برای ارزیابی رضایت توریستی در مقصدهای گردشگری : مطالعه موردی گردشگران استرالیایی در ویتنام” با بهره گرفتن از مدلHOLSAT ارزیابی رضایت گردشگران پرداخته­اند. آنها تاکید کردند که مدل HOLSAT یک ابزار با ارزش برای ارزیابی رضایت گردشگران برای مقاصد گردشگری و ابزاری مفید برای برنامه­ ریزی­های آینده و مدیریت صنعت گردشگری می­باشد. استفاده از این مدل آژانس­های مسافرتی در سطح کلان و خرد قادر می سازد به بهبود سطح خدمات و توسعه محصولات مناسب برای برآورده کردن انتظارات گردشگران بپردازند
مت سام و بدرنه^[۸۵] ( ۲۰۱۱ ) در تحقیقی به بررسی رضایت گردشگر و تکرار بازدید به طراحی یک مدل جدید جامع پرداختند . نتایج نشان داد ، مدل جدید روابطی جدید بین سابقه بازدید( تصویر از مقصد ، ارزش تجربه شده ، جستجوی اخبار خاص یا چیز ها و وقایع نو ظهور خاص و فاصله از مقصد ) با رضایت و تمایل به بازدید دوباره از مقصد رایطه دارد.
اگرسی^[۸۶] ( ۲۰۱۲ ) در مطالعه گردشگری مذهبی در استان ماردین ترکیه را بررسی کرده اند . این منطقه تعداد زیادی از مولفه های مذهبی و فرهنگی متعلق به اسلام و مسیحیت دارد. نتایج مطالعه نشان داده است که دلیل بازدید گردشگران از مولفه های مذهبی این استان ارزش تاریخی و فرهنگی آنهاست نه ارزش معنوی آنها .در واقع به دلیل چند شخصیت مذهبی و فرهنگی این استان تعداد زیادی از گردشگران از این استان بازدید می کنند.
در کشور ایران نیز با توجه به جایگاه و اهمیت توریسم مذهبی­، مطالعات ارزشمند زیادی انجام شده است که به تعدادی از آنها به شرح زیراشاره می­گردد.- و استفاده بهینه از توانائی های بالقوه و بالفعل آن برای سرمایه گذاری و جذب توریسم در کشور ایران پرداخته و نتیجه گرفته استان ایلام دارای قابلیت زیادی در زمینه توسعه صنعت توریسم از جمله توریسم زیارتی را دارا می باشد. که در صورت برنامه ریزی و ایجاد زیر ساخت ها در جوار اماکن مذهبی نقش مهمی در رونق گردشگری منطقه خواهد داشت . در این زمینه پیشنهاداتی ازجمله ایجاد زائر سرا با امکانات لازم جهت پذیرائی از زوار ، بهبود کیفی و کمی خدمات ، بهبود راه های دسترسی به اماکن مذهبی را ارائه نموده است .
مافی (­۱۳۸۸­) به بررسی گردشگری در کلان شهر­های مذهبی (­مطالعه موردی کلانشهر مشهد­) پرداخته که از بعد کارکرد فضایی گردشگری و حضور میلیونی زائر و گردشگر در کلان شهر مشهد و پیامدهای آن با محاسبه ضریب نفوذ گردشگری­، تراکم گردشگری و شدت گردشگری به همراه نسبت گردشگری به جمعیت ساکن در کلان شهر مشهد ضرورت های تفکیک فضایی گردشگری مورد بررسی قرار گرفته است .
هادیانی (۱۳۸۹­) در مطالعه­ ای اثرات اقتصادی گردشگری در شهرهای مذهبی (­مورد­شناسی کلان شهر قم­) را بررسی کرده اند . در این پژوهش که به روش پژوهشی توصیفی– تحلیلی انجام گرفته ، محقق به گردشگری مذهبی و بررسی اثرات اقتصادی گردشگری ورابطه بین حضور گردشگران و ایجاد اشتغال و افزایش درآمد ناشی از آن اشاره نموده و ضمن پرداختن به آمار و ارقام ورود گردشگران مذهبی خارجی­، نتیجه گرفته چنانچه فرصت های شغلی غیر مستقیم را کنار یکدیکر قرار بدهیم پیامد­هایی از قبیل کمک به کاهش معضل بیکاری و ایجاد فرصت شغلی جدید و متعاقب آن افزایش سطح رفاه مردم را در پی خواهد داشت .
تقوایی (۱۳۸۹) در توسعه گردشگری مذهبی (­شهرستان نور­آباد ممسنی­) نتیجه گرفته شهرستان ممسنی با وجود قابلیت ها و پتانسیل های گردشگری فراوان همچنان برای گردشگران ناآشناست­. نتایج این مطالعه نشان می­دهد که نگاه مدیریتی به این منطقه و برنامه­ ریزی صحیح برای شهرستان فوق موجب احیای مکان این امام­زاده­ها و محیط پیرامون آن می­ شود و در نهایت محیطی مناسب جهت جذب گردشگران مذهبی و رفع بخشی از مسایل شهرستان نورآباد ممسنی را در­پی خواهد داشت­­. در ادامه پیشنهاداتی نیز از جمله ایجاد اقامتگاه مناسب­، فرهنگ سازی­عمومی­، استفاده از در­آمدهای مکان­های مذهبی جهت بهسازی اماکن ، برنامه ریزی برای حفظ و نگهداری مکان­های گردشگری ارائه شده است­.
ابراهیم­زاده (­۱۳۹۰­) در مطالعه­ ای به برنامه­ ریزی راهبردی برای توسعه صنعت گردشگری­، با تاکید بر گردشگری مذهبی در شهر قم پرداخت. برای تجزیه و تحلیل فرایند برنامه­ ریزی راهبردی از مدلswot استفاده شده است­. نتایج نشان داده که موثرترین راهبردها به ترتیب­: بهبود وضعیت مناطق سرگرمی و تفریحی به عنوان یک راهبرد فرصتی و نیز افزایش جاذبه­های طبیعی برای جلوگیری از گردشگری فصلی و برای افزایش زمان اقامت گردشگران به عنوان راهبرد تهاجمی هستند.
اکبری (­۱۳۹۰­) مطالعه­ ای در خصوص رضایت از سفر در چارچوب فرا تحلیل و با بهره گرفتن از آمار­های میانگین استاندارد و میانگین وزنی استاندارد انجام داده است­. نویسنده در این مقاله در خصوص بررسی وضعیت رضایت از سفر در بعد اسکان و حمل و نقل و امنیت راه ها پرداخته است .که در جمع­بندی وضعیت رضایت از زیر ساخت­های فضایی سازه رضایت از سفر اندکی بیشتر از حد متوسط است­. همچنین در این مقاله به بررسی وضعیت رضایت از اطلاع رسانی­، رضایت از همسفران و تغذیه­، تحت عنوان مولفه اجتماعی – فراغتی پرداخته است­. افزایش سطح خدمات شهرداری در منطقه مذکور راه­گشای سطح نازل رضایت از بهداشت گردشگران خواهد بود. بعد دیگری که آن هم دارای سطح نازل رضایت است­، وضعیت حمل و نقل و امنیت راه ­ها است­. توسعه ناوگانی ریلی از سویی و برنامه­ ریزی و ارائه سیاست­های تشویقی برای توزیع نسبتا یکسان گردشگران در تمام ایام سال ازسوی دیگر در این حوزه مفید است .
قنبری (­۱۳۹۱­) به بررسی میزان رضایتمندی زائران از امکانات فضاهای گردشگران مذهبی ( مورد مطالعه : آرامگاه شاه چراغ (ع)) پرداخت­. نتیجه بررسی نشان می­دهد زائران از امکانات رفاهی در داخل و اطراف آرامکاه رضایتی در حد متوسط قرار دارند. و به طور کلی کاستی­هایی در وضعیت ارائه امکانات آن مشاهده می شود . همچنین بررسی­ها نشان می­دهد تفاوت معنی­داری بین رضایت­مندی زائران از وضعیت امکانات آرامگاه و مدت زمان اقامت آنها در شهر شیراز وجود دارد . به طور کلی با وجود قابلیت های بالای گردشگری شیراز در ایام مختلف سال برای زائران­، نبود امکانات مناسب و ضعف مدیریتی این امکانات در آینده می ­تواند مشکلات زیادی را برای گردشگران مذهبی به وجود آورد. و در میزان جذب زائران به این مکان مقدس تاثیر منفی بگذارد.
تاجیک قلعه (­۱۳۹۱­) در مقاله مدیریت توریست ، جذب گردشگری مذهبی­، به جاذبه­های گردشگری ایران و جهان و نیز به پتانسیل­های گردشگری مذهبی تهران اشاره نموده و به دخالت پیش از پیش سازمان حج و زیارت در مسائل گردشگری مذهبی پرداخته و عنوان نموده­، با بهبود قوانین و مقررات سازمان حج و زیارت ، این سازمان می ­تواند ضمن نظارت بر فعالیت­های گردشگری مذهبی ، جهت دهی­، هدایت و کنترل­، بخش خصوصی و مردم محلی را در انجام این امر که می ­تواند اوضاع اقتصادی و انگیزه­ های معنوی آنها را تامین کند، یاری نماید. تا از این طریق ارتباط با دنیای اسلام و به برقراری ارتباط میان فرهنگ ها بیش از پیش تقویت شود.
زینلی (۱۳۹۳­) در مطالعه­ ای به ارزیابی رضایت گردشگران با بهره گرفتن از مدل HOLSAT از محصول گردشگری پارک ساحلی قروق پرداخته است­. نتایج نشان داد گردشگران از جاذبه­های مقصد­، تسهیلات مقصد­، دسترسی مقصد­، تصویر از مقصد و هزینه­ های صرف شده در مقصد با توجه به امکانات موجود و زمینه ­های مساعد منطقه رضایت دارند­. چون رضایت گردشگران تابع انتظارات و عملکرد مقصد است .
با وجود چنین مطالعات ارزشمندی­، پژوهش در زمینه موضوع مورد نظر و اهداف آن انجام نشده است­. لذا به لحاظ اهمیت این گونه از توریسم مذهبی در کشور ایران­، بررسی میزان رضایتمندی گردشگران مذهبی شهر تبریز از محصول گردشگری کشور عراق ضروری بنظر می­رسد .
فصل سوم
مواد و روشها
۱-۳- مقدمه
در این فصل ابتدا به روش تحقیق، روش های گردآوری اطلاعات، ابزار گردآوری اطلاعات، جامعه آماری … پرداخته شده است. و سپس مطالبی در باره مدل مورد استفاده در تحقیق یعنی مدل HOLSAT آورده شده است.
۲-۳-روش تحقیق
این پژوهش از نظر هدف در زمره، پژوهش­های کاربردی­– توسعه­ای قرار دارد. و با بهره گرفتن از روش توصیفی- پیمایشی در­صدد ارزیابی رضایت گردشگران از ابعاد محصول گردشگری توریسم مذهبی کشور عراق است. در این روش پژوهش از مجموعه روش­های مختلفی جهت توصیف کردن شرایط پدیده ­های مورد بررسی استفاده می­ شود. همچنین روش تحقیق پیمایش مقطعی در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفت. در این روش تحقیق، محقق در یک مقطع زمانی سه ماهه از تاریخ ۰۱/۱۲/۹۳ تا ۳۱/۰۲/۹۴ اقدام به تکمیل پرسشنامه و گردآوری داده ­ها از طریق نمونه گیری نموده است.
پس از تأیید روایی صوری و محتوایی پرسشنامه توسط چند تن از خبرگان و کارشناسان گردشگری و اساتید، به منظور تعیین پایایی ابزار پژوهش، پرسشنامه بین ۳۰ تن از گردشگران توزیع و گردآوری شد. زمانی که آزمون پایایی پرسشنامه با ضریب آلفای­ کرونباخ ۹۴/۰ مورد تأیید قرار گرفت، پرسشنامه نهایی در سطح وسیع توزیع گردید و در نهایت بعد از حذف پرسشنامه ­های ناقص و غیر­قابل استفاده ۳۸۰ پرسشنامه برای انجام تجزیه و تحلیل­های آماری وارد نرم افزارSPSS گردید.
همچنین جامعه آماری تحقیق، تعداد ۶۷۲۰ نفر از گردشگران مذهبی شهر تبریز می­باشند که برای زیارت عتبات عالیات در مقطع زمانی سه ماهه اسفند تا اردیبهشت (به مدت حدود ۸۴روز) به کشور عراق سفر می­کردند. از آنجا که هر روز از شهر تبریز بصورت زمینی تعداد دو اتوبوس ۴۰ نفری از زائرین به سمت کشور عراق حرکت می­ کند لذا با در نظر گرفتن بازه زمانی سه ماهه و استفاده از فرمول کوکران با سطح خطای ۵ درصد برای تعیین حجم نمونه، حداکثر حجم نمونه۳۸۰ نفر می­باشد رابطه (۱-۳).
رابطه (۱-۳)
= Nحجم جامعه آماری
=n حجم نمونه
=zمقدار متغیر نرمال واحد استاندارد، که در سطح اطمینان ۹۵ درصد برابر ۹۶/۱ می باشد
=pمقدار نسبت صفت موجود در جامعه است. اگر در اختیار نباشد می توان آن را ۵/۰درنظر گرفت. در این حالت نقدار واریانس به حداکثر مقدار خود می رسد.
=q درصد افرادی که فاقد آن صفت در جامعه هستند (q =1-p)
=d مقدار اشتباه مجاز
طبق فرمول (۱-۳) حجم نمونه ۳۶۳ نفر برآورد شده است که ما برای اطمینان بیشتر ۳۸۰ در نظر گرفتیم. در این پژوهش محققان از روش نمونه گیری در دسترس برای توزیع پرسشنامه ­ها استفاده شده است. محقق با مراجعه به محدوده مورد مطالعه به طور تصادفی اقدام به انتخاب گردشگران مذهبی شهر تبریز از مرقد مطهر شش امام معصوم (ع)در کشور عراق نموده است. روش گردآوری داده ­ها در این تحقیق شامل روش کتابخانه­ای و روش پیمایش مقطعی است در وهله اول محقق با استفاده ۹۵ درصدی از منابع دیجیتال اقدام به جمع­آوری اطلاعات مورد نیاز می­نماید. ۵ درصد نیز در کتابخانه محقق شده است، در وهله دوم ابزار تحقیق یعنی پرسشنامه جهت جمع­آوری اطلاعات و داده ­ها شده است.
پرسشنامه طراحی شده دارای دو بخش می باشد. بخش اول پرسشنامه اختصاص به جمع­آوری اطلاعات در باره ویژگی­های دموگرافیکی- اجتماعی و مشخصات سفر گردشگران دارد. در بخش دوم پرسشنامه در­بر­گیرنده سوالات و گویه ­هایی برای سنجش رضایت گردشگران از محصول و ابعاد گردشگری می­باشد.
۲-۳- ابزارها
مطالعات کتابخانه­ای
در این پژوهش فیش­برداری و جمع­آوری اطلاعات از منابع و ماخذ موجود در کتابخانه ­ها، مراکز پژوهشی، موسسات، سازمان­ها و ادارات ذیربط از قبیل شهرداری، میراث فرهنگی و صنایع­دستی، همچنین از سایت­های معتبر در گردشگری خصوصا سایت سازمان جهانی گردشگری صورت گرفته است.
مطالعات میدانی
در این پژوهش برای جمع­آوری اطلاعات در مورد رضایتمندی گردشگران شهر تبریز ازمحصول توریسم مذهبی کشور عراق از پرسشنامه از ابزار پرسشنامه و روش مصاحبه به عنوان متداولترین روش جمع­آوری اطلاعات و داده ­های میدانی استفاده کردیم. که مححق خود شخصاً به منطقه مورد مطالعه مراجعه کرده و پرسشنامه ­ها را با روش مصاحبه پر کرده است. پرسشنامه طراحی شده دارای متشکل از دو بخش خواهد می­باشد. بخش اول پرسشنامه اختصاص به جمع­آوری اطلاعات درباره ویژگی­های دموگرافیکی- اجتماعی و مشخصات سفر گردشگران دارد. بخش دوم پرسشنامه در­بر­گیرنده سوالات و گویه ­هایی برای سنجش رضایت گردشگران از محصول و ابعاد گردشگری می­باشد.
۳-۳- مدل HOLSAT
مدل^[۸۷]HOLSAT یک مدل نسبتاً جدید است که تلاش می­ کند به پیچیدگی اندازه ­گیری رضایت گردشگر در یک مقصد بپردازد (ترانگ و فوستر،۸۵۰:۲۰۰۶). این مدل مخفف عبارت “Holiday­Satisfaction ” به معنای رضایت تعطیلاتی است که به ارزیابی رضایت گردشگران از طریق تجزیه و تحلیل انتظارات و عملکرد از یک مقصد گردشگری می ­پردازد که توسط «جان ترایب» و «تیم اسنیث» برای اولین بار در سال ۱۹۹۸ ارائه شده است (ترایب و اسنیت^[۸۸]،۳۱:۱۹۹۸).
ارائه دهندگان این رویکرد سعی کرده ­اند بر محدودیت­های مدل­های دیکر مانند سروکولال و سروپرف و غیره زمانی که به اندازه ­گیری رضایت از یک مقصد می­پردازند، غلبه کنند (ترانگ و فوستر،۸۵۰:۲۰۰۶). در واقع مشخصه کلیدی و وجه تمایز این مدل در اندازه ­گیری رضایت موضوع مذکور است که در مدل­های دیگر تاکید صرف بر ارائه دهنده یک خدمت خاص مانند کیفیت خدمات در هتل یا غیره است (­همان­) این مدل با تجزیه و تحلیل انتظارات و عملکرد از یک مقصد گردشگری به اندازه ­گیری رضایت گردشگر می ­پردازد که شامل نگرش­های مثبت و منفی تعطیلاتی گردشگران است­. در واقع ترایب و اسنیث رضایت گردشگری را بعنوان درجه­ای از ارزیابی یک گردشگر از ویژگی­های یک مقصد فراتر از انتظارات خود برای آن دسته از ویژگی­ها تعریف کرده اند­. بنابر این طبق مدل­HOLSAT ، رضایت گردشگر برابر با معادله زیر است (ترایب و اسنیت،۳۱:۱۹۹۸).
رضایت گردشگر= (­عملکرد از مقصد­) – (­انتظارات از مقصد­)
هم چنین­، مدلHOLSAT شامل سه سناریوی “­Win , Draw , Lose­” با توجه به مقایسه انتظارات و عملکرد برای ویژگی­های مختلف و متنوع از تجربه تعطیلاتی در یک مقصد توریستی است (ترایب و اسنیت،۳۲:۱۹۹۸). در این ماتریس­ها سناریو “­Win­” نشان دهنده بر­آورده شدن انتظارات گردشگر از مقصد گردشگری است­. سناریو “­Lose­” نشان دهنده بر­آورده نشدن انتظارات گردشگر از مقصد گردشگری و سناریو ” Draw­” نشان­دهنده تطابق نزدیک بین انتظارات گردشگر و عملکرد مقصد است­ (­شکل ۱و۲­) (ترانگ و فوستر،۸۵۰:۲۰۰۶).
شکل (۱ ) ماتریس انتظارات (محور عمودی)روی عملکرد(محور افقی)ویژگی های مثبت مقصد